بعد از اولین دور درگیری‌ها بین ایران و اسرائیل، نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، روز جمعه مستقیماً از مردم ایران خواست تا علیه حکومت دینی قیام کنند. او در ویدیویی که توسط دولتش منتشر شد، گفت عملیات «شیر در حال برخاستن» — نام رمز حمله گسترده اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای و فرماندهان نظامی ایران — در واقع «راه را برای شما باز می‌کند.» نتانیاهو گفت: «زمان آن رسیده که حول پرچم و میراث تاریخی خود متحد شوید و برای آزادی از دست رژیمی ظالم و ستمگر بایستید.» او افزود که این رژیم «هرگز اینقدر ضعیف نبوده است.» سپس به زبان فارسی و با پرچم اسرائیل پشت سرش، شعاری را که در اعتراضات سراسری «زن، زندگی، آزادی» در سال ۲۰۲۲ ایرانیان زیادی را به پا خواسته بود، تکرار کرد: «زن، زندگی، آزادی.» شنبه نیز در ویدیوی دیگری ادعا کرد که رهبران ارشد ایران در حال آماده شدن برای فرار هستند.
کمپین اسرائیل، چه در بعد نظامی و چه از نظر تبلیغاتی، خیلی سریع فراتر از اهداف اولیه‌اش رفت. در تعطیلات آخر هفته، تأسیسات انرژی ایران از جمله مخزن گاز و پالایشگاه نفت هدف قرار گرفت و آتش‌سوزی‌های عظیمی به‌راه افتاد که دود زیادی را بر فراز پایتخت بزرگ و تقریباً ده میلیونی ایران پراکند. وزیر دفاع اسرائیل، اسرائیل کاتز، در توییتر (اکس) با افتخار نوشت: «تهران در حال سوختن است.» همچنین منابع انرژی در شهرهای دیگر هدف قرار گرفت و منابع اصلی درآمد ایران را هدف خرابکاری قرار دادند. مقامات اسرائیلی به رسانه‌های محلی و بین‌المللی گفته‌اند که ترور آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر عالی ایران از سال ۱۹۸۹، «خط قرمز نیست.» (گفته می‌شود رئیس‌جمهور سابق آمریکا، دونالد ترامپ، این ایده را رد کرده، اما بحث درباره آن بین مقامات اسرائیلی و واشنگتن نشان می‌دهد که اسرائیل تا کجا حاضر است پیش برود.)
از دیرباز اسرائیل در قدرت نظامی بر ایران برتری داشته است. در دو سال اخیر، این کشور حملات هوایی جسورانه و عملیات مخفی نوآورانه‌ای علیه متحدان جمهوری اسلامی در خاورمیانه انجام داده، از جمله حزب‌الله لبنان، حماس در غزه، نیروهای بسیج مردمی عراق و حوثی‌های یمن. اسرائیل رهبران سیاسی ارشد را ترور کرده و هزاران مبارز را کشته است. حالا اسرائیل در موقعیت بهتری قرار دارد، اما رسیدن به نتایج قطعی کار آسانی نخواهد بود؛ چه نابودی برنامه هسته‌ای ایران باشد، چه از کار انداختن زرادخانه پیچیده موشکی، تضعیف اقتصاد یا تحریک یک انقلاب معکوس.
ژنرال کنت مک‌کنزی، فرمانده سابق فرماندهی مرکزی آمریکا، که در سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ این سمت را داشت، به من گفت: «حمله اولیه آنقدر موفقیت‌آمیز بود که به سختی می‌شود اهداف را پایین آورد.» اما هشدار داد: «باید بدانید چه چیزی ممکن است.» او گفت اسرائیل می‌تواند «به طور قابل توجهی» برنامه هسته‌ای ایران را تضعیف کند، «اما فکر نمی‌کنم بتوان آن را کاملاً از بین برد.» در سال ۲۰۲۰، مک‌کنزی دستور ترامپ برای ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه، که مسئول حملات متعدد به اهداف آمریکایی بود، را اجرا کرد. اما نیروی قدس همچنان حملات علیه نیروهای آمریکایی در منطقه را هدایت می‌کند.
احمد باراک، نخست‌وزیر پیشین اسرائیل و ژنرال بازنشسته، برآورد کرده که اسرائیل تنها می‌تواند برنامه هسته‌ای ایران را چند هفته به تأخیر بیندازد. او جمعه در شبکه CNN گفت: «حتی آمریکا هم نمی‌تواند آنها را بیشتر از چند ماه عقب بیندازد.» ایران برنامه هسته‌ای خود — که تهران ادعا می‌کند تنها برای تولید انرژی صلح‌آمیز است — را در نقاط مختلف کشور پراکنده کرده است. یکی از تأسیسات اصلی آن در فوردو است که بیش از دویست فوت زیر کوه‌های زاگرس، نزدیک شهر مقدس قم، قرار دارد.
جامعه بین‌المللی و اسرائیل مدت‌هاست نگران این هستند که ایران برنامه‌اش را برای ساخت بمب هسته‌ای گسترش دهد. در واشنگتن، انجمن کنترل تسلیحات، گروهی غیرحزبی متشکل از کارشناسان هسته‌ای و مقام‌های پیشین آمریکا، هشدار داده‌اند که عملیات «شیر در حال برخاستن» ممکن است نتیجه عکس داشته باشد و «عزم تهران را برای پیشبرد فعالیت‌های حساس هسته‌ای‌اش و احتمالاً حرکت به سوی تسلیح هسته‌ای، مرحله‌ای که تاکنون به آن نپرداخته، تقویت کند.»
وندي شرمن، رئیس تیم مذاکره‌کننده آمریکا در توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های بزرگ جهان در سال ۲۰۱۵ (که ترامپ در سال ۲۰۱۸ به صورت یک‌جانبه از آن خارج شد) گفت حذف فرماندهان نظامی ایران ممکن است ضربه‌ای باشد، «اما استراتژی برای پایان دادن به برنامه هسته‌ای ایران نیست.» او اضافه کرد که اسرائیل ظرف دو روز، رئیس ستاد نیروهای مسلح ایران، فرمانده ارشد سپاه پاسداران و رئیس برنامه هوافضا و موشکی کشور را ترور کرده است. «رهبر معظم فقط آنها را با معاونانشان جایگزین خواهد کرد، و سپس معاونان آنها و بعد از آن هم…»
احتمال تغییر رژیم تحت تأثیر اسرائیل نیز در حال حاضر کم به نظر می‌رسد. دنی سیترینویچ، رئیس سابق تحلیل‌های ایران در اطلاعات نظامی اسرائیل، در توییتر هشدار داده که دولت نتانیاهو جنگی را شروع کرده بر پایه «توهم» اینکه می‌تواند آمریکا را برای «هدف پنهان» سرنگونی جمهوری اسلامی وارد ماجرا کند. او نوشته: «مشکل بزرگ‌تر این است که اسرائیل دقیقاً چگونه قصد دارد جنگ را پایان دهد و دستاوردهایش را حفظ کند، بدون اینکه وارد جنگ فرسایشی شود که بی‌پایان شود، مثل جنگش در غزه، و بدون استراتژی خروج واضح.»
در سال ۲۰۰۳، رئیس‌جمهور جرج دابلیو بوش عملیات آزادی عراق را آغاز کرد تا تسلیحات هسته‌ای، شیمیایی و بیولوژیکی بغداد را نابود کند. هدف ضمنی این عملیات همچنین سرنگونی صدام حسین، رئیس‌جمهور وقت عراق، بود. اما عراق هیچ‌گونه سلاح کشتار جمعی نداشت و آمریکا مجبور شد هشت سال در آنجا بماند؛ اشغالی که منجر به ظهور گروه دولت اسلامی عراق و شام (داعش) شد، گروهی که توسط زندانیانی که آمریکایی‌ها دستگیر کرده بودند، رهبری می‌شد. وندی شرمن اشاره کرد که حملات اولیه اسرائیل در این درگیری کنونی «یادآور شوک و ترس ما هنگام ورود به عراق است، وقتی همه فکر می‌کردند ما آنقدر قدرتمندیم.» اما «آن شوک و ترس به بن‌بست کشیده شد.» در هر کشوری که تحت حمله قرار می‌گیرد، مردم تمایل دارند حول پرچم متحد شوند. ملی‌گرایی پارسی به حدود پنج هزار سال پیش بازمی‌گردد، زمانی که قبایل برای ایجاد اولین امپراتوری بزرگ جهان متحد شدند. شرمن گفت: «فکر نمی‌کنم این احساس به راحتی از بین برود.» و افزود: «وقتی تلاش می‌کنی نابود کنی، نمی‌دانی چه چیزی به وجود می‌آوری.»
بیش از سه دهه است که من با ناصر هادیان، استاد علوم سیاسی که در آمریکا تحصیل کرده و در دانشگاه کلمبیا و دانشگاه تهران تدریس کرده، گفت‌وگو دارم. این آخر هفته دوباره با هم صحبت کردیم — من در واشنگتن و او در تهران — از طریق واتس‌اپ. او گفت حدود هشتاد درصد از ۹۲ میلیون ایرانی مخالف رهبری سخت‌گیر کشور هستند، اما تنها «تعداد بسیار کمی» از آنها به فراخوان نتانیاهو برای تغییر رژیم پاسخ مثبت خواهند داد. حمله اسرائیل هرگونه «تلاش برای جایگزینی حکومت» را حداقل فعلاً کمتر محتمل می‌کند. حتی با وجود ناآرامی‌های احتمالی در اقلیت‌های جغرافیایی و سیاسی ایران، مانند بلوچ‌ها و کردها، دولت ایران هنوز «حمایت کافی برای بقا» دارد.
جاناتان پانیکوف، مأمور پیشین اطلاعاتی آمریکا، اخیراً نوشته که بسیاری از اسرائیلی‌ها زمانی فکر می‌کردند تغییر سیاسی در ایران «روز جدیدی بهتر و نویدبخش خواهد بود»، زیرا «هیچ چیزی نمی‌تواند بدتر از رژیم دینی کنونی باشد.» اما او هشدار داد که تاریخ نشان می‌دهد جایگزین‌ها «همیشه ممکن است بدتر باشند.» پانیکوف در مقاله‌ای برای اتلانیک کانسل، اندیشکده غیرحزبی در واشنگتن، استدلال کرد نتیجه محتمل‌تر نه دموکراسی بلکه «حکومت سپاه پاسداران-ایستان» است که حتی رادیکال‌تر خواهد بود. «در چنین شرایطی، اسرائیل ممکن است خود را در جنگی دائمی، مداوم و بسیار شدیدتر بیابد که دیگر در سایه‌ها نیست، همانطور که سال‌ها بود.» یا همانطور که برخی کارشناسان هشدار می‌دهند، ایران ممکن است به یک دولت شکست‌خورده گرفتار در آشوب داخلی تبدیل شود، همانند عراق، با پیامدهای ناخواسته‌ای که سراسر منطقه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بحران بین‌المللی، به من گفت که تاکنون هیچ گروه مخالف منسجم و سازمان‌یافته‌ای —چه در ایران و چه در تبعید — وجود ندارد که بتواند وارد تهران شود و قدرت را به دست گیرد. رضا پهلوی، پسر آخرین شاه که در انقلاب ۱۹۷۹ سرنگون شد، بیش از چهار دهه است در واشنگتن زندگی می‌کند. من یک بار در یک مهمانی شام در واشنگتن از او پرسیدم به چه زبانی خواب می‌بیند؟ پاسخ داد: «انگلیسی یا فرانسوی.» او به یاد نداشت که خواب فارسی دیده باشد.
حالا تهران تحت محاصره است و گزینه‌های کمی دارد. واعظ گفت تنها «استراتژی خوب» آنها این است که نشان ندهند حاضر به عقب‌نشینی هستند. منابع عظیم انرژی و موقعیت ژئو استراتژیک در خلیج فارس مقداری اهرم به آنها می‌دهد و قیمت نفت از زمان شروع درگیری‌ها به شدت افزایش یافته است. قیمت نفت خام آمریکا در ۲۴ ساعت اول هفت درصد جهش کرد. ایران سومین ذخایر نفتی بزرگ جهان را دارد و کنترل تنگه هرمز را در دست دارد، مسیری که حدود یک پنجم عرضه انرژی جهان روزانه از آن عبور می‌کند. اگر جنگ از خاورمیانه فراتر رود، تهران ممکن است امیدوار باشد بازارهای جهانی انرژی بیشتر متزلزل شوند و «ترامپ نخستین کسی باشد که عقب‌نشینی کند و اسرائیل را مجبور به توقف کند.»
فعلاً هیچ راه خروجی دیده نمی‌شود، زیرا ویرانی‌ها و تلفات در هر دو کشور افزایش می‌یابد. در ایران بیش از دویست نفر کشته و هزاران نفر زخمی شده‌اند. اسرائیل هم با حملات موشکی تلافی‌جویانه که حداقل بیست کشته و صدها زخمی بر جای گذاشته، عمیقاً تحت تأثیر قرار گرفته است. شنبه، ایران از مذاکرات هسته‌ای که قرار بود روز بعد در عمان برگزار شود، خارج شد. با این حال، دولت ترامپ اصرار دارد که دیپلماسی هنوز زنده است. رئیس‌جمهور روز یکشنبه گفت: «ایران و اسرائیل باید به توافق برسند، و خواهند رسید.» او ادعا کرد که تماس‌ها و دیدارهای پشت پرده زیادی در جریان است، «در شبکه Truth Social من کارهای زیادی انجام می‌دهم و هیچ‌وقت از من تقدیر نمی‌شود، اما اشکالی ندارد، مردم می‌فهمند. خاورمیانه را دوباره بزرگ کنیم!»
وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی، روز یکشنبه اسرائیل را متهم کرد که تلاش‌ها برای دیپلماسی درباره مسائل هسته‌ای را تضعیف می‌کند. تهران آماده است برنامه جنجالی خود را محدود کند، اما نمی‌خواهد حق غنی‌سازی اورانیوم با سطح پایین برای کاربردهای صلح‌آمیز را از دست بدهد، او به دیپلمات‌های خارجی گفت. (ایران به‌عنوان عضو پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای حق تولید انرژی هسته‌ای غیرنظامی را دارد.) ایران برای تأمین نیازهای جمعیت رو به رشدش به انرژی هسته‌ای نیاز دارد؛ قطعی‌های پراکنده برق در حال حاضر رایج شده است.
اداره ترامپ در آوریل مهلت شصت روزه‌ای برای مذاکرات توافق جدید هسته‌ای تعیین کرد. (قرارداد ۲۰۱۵، حاصل دو سال دیپلماسی سخت، تبدیل به سندی ۱۵۹ صفحه‌ای به‌علاوه پیوست‌ها شد.) ترامپ اشاره کرد که حمله اسرائیل روز جمعه در روز شصت و یکم اتفاق افتاد. هادیان، استاد علوم سیاسی، به من گفت بسیاری از ایرانی‌ها اکنون معتقدند که آمریکا با اسرائیل در «فریب هماهنگ‌شده» شرکت داشته است. بازگشت به میز مذاکره سخت خواهد بود. رسیدن به توافق جدید نیز تقریباً قطعا سخت‌تر خواهد بود، با وجود خسارات ایران. رژیم‌های انقلابی ذاتاً بدبین‌اند. مثل تلاش‌های ترامپ برای پایان دادن به جنگ روسیه در اوکراین یا جنگ در غزه، رئیس‌جمهور احتمالاً نمی‌تواند در مدت کوتاهی به روشی پایدار این درگیری‌های جدید را خاتمه دهد.
منبع: نیویورکر
