«برنامه‌ریزی یا تصمیم‌گیری برای خلق هر چیز»، «خلق کردنِ یک مد، اجرا و یا ساختنِ چیزی طبق یک برنامه خاص»، «روندی برای نشان دادنِ اینکه چگونه یک چیزی را می‌سازید»، «مفهوم یا پیشنهادی برای یک شی، فرآیند یا سیستم» و… این‌ها تعاریف کلمهٔ دیزاین در مهم‌ترین و معروف‌ترین لغت‌نامه‌های جهان از جمله کمبریج، بریتانیکا، لانگمن و ویکی‌پدیا هستند. تعاریفی که معانی بسیار گسترده و متنوعی برای این کلمه در نظر گرفته‌اند اما با این وجود، دیزاین چیست و این تعاریف چقدر با استفادهٔ روزمرهٔ ما از واژهٔ دیزاین در مکالمات شخصی و فعالیت‌های شغلی‌مان مطابقت دارند؟
«بیا این اپلیکیشن رو ببین، چه دیزاین خوبی داره»، «این لباسی که می‌خوام بخرم واقعا دیزاینش رو دوست دارم»، «اصلا از دیزاین جلوبندی مدل جدید تویوتا خوشم نمیاد»، «این مبل رو یه جوری دیزاین کردند، که وقتی آدم روش می‌شینه در راحت‌ترین حالت ممکن باشه» و… نمونه‌هایی از استفادهٔ کلمهٔ دیزاین در مکالمات روزمرهٔ ما هستند. گستردگیِ معنایی دیزاین در دنیای مدرن و زندگی ما به قدری وسیع شده که گاهی توجهی به این که دقیقا به چه چیزی می‌گوییم دیزاین و منظورمان از دیزاینِ یک محصول یا هر چیزی در دنیای اطراف‌مان چیست نداریم.
در واقع در دنیای مدرن، منظور از کلمهٔ «دیزاین» چندان مشخص نیست. چرا که ممکن است تقریبا به هر چیزی اطلاق شود؛ و به همین دلیل است که از بار معنایی اصیل و اصلی‌اش هم کاسته شده و گاهی حتی در جای پیش‌پاافتاده و بی‌اهمیت استفاده می‌شود. این در حالی است که اگر به اصل مفهوم دیزاین برگردیم، مبنایی تاثیرگذار در شکل‌دهی و ساختار زندگی انسان در همهٔ ابعاد و با تمامی جزییاتش دارد.
در رسانه‌ها و مقاله‌های مختلفی که به طور روزمره ممکن است در روزنامه‌ها یا وبسایت‌ها بخوانیم، دیزاین تبدیل به چیزی تزیینی و بیش‌تر وابسته به صنعت سرگرمی و چرخهٔ سریعِ مدهای روز و غالبا چیزهای بی‌مصرف تعبیر شده است. در واقع وقتی توافق‌نظری در مورد اهمیت و ارزش دیزاین وجود نداشته باشد، عجیب نیست که تا این حد بدفهمی وجود داشته باشد. در زمینه‌هایی مثل معماری و گرافیک، خوانندگان به دلیل برخوردهای دور و نزدیک با آنها، اطلاعاتی عمومی دربارهٔ دیزاین ممکن است داشته باشند؛ اما از سوی دیگر موضوعات گسترده و متنوعی نیز هستند که ابهام بسیار زیادی در تعبیر دیزاین دارند و ممکن است که اصلا درک متقابلی وجود نداشته باشد و در نتیجه برای فهم آن نیاز به شروع بحث از مفاهیمِ بسیار ابتدایی است.
کند و کاو دربارهٔ مفهوم دیزاین، این که دیزاین چیست و در چه زمینه‌هایی کاربرد دارد؛ چه گذشته و سابقه‌ای تاریخی در تعابیر مختلفی که از دیزاین در دوره‌های زمانیِ مختلف وجود داشته است تا به آن چیزی که امروز از دیزاین تعبیر می‌کنیم رسیده‌ایم؛ دیزاین در قالب‌های مختلف مثل گرافیک، معماری، ارتباطات، محیط، هویت، سیستم‌ها، زمینه‌ها و… چه مفهومی را القا می‌کند؛ چه مرزبندی‌ای در مفهوم دیزاین وجود دارد و این که اگر مرزِ مفهوم دیزاین را مشخص می‌کنیم، چه چیزی را دیزاین می‌گوییم و چه چیزی را دیزاین نمی‌گویم؛ مواردی هستند که در طیِ مجموعه مطالبی که از این مطلب شروع کرده‌ایم و در قالب «دیزاین برای دیزاین» ارایه می‌شوند، مورد بحث قرار می‌گیرند تا رفتارمان در مقابل دیزاین را مشخص کنیم.
دیزاین چیست؟
عموم افراد، دیزاین را مربوط به زمینه‌هایی مثل مد و فشن، دیزاین داخلی، بسته‌بندی یا اتومبیل می‌دانند، اما در این زمینه‌ها شکل‌گیری فرم و سبک، همواره بسیار ناپایدار و تغییرپذیر بوده و در بسیاری از مواقع، بر اساس سلیقهٔ شخصیِ افراد قرار می‌گیرند و در نتیجه قواعد ثابتی را هم دنبال نمی‌کنند. افرادی هم هستند که تنها جنبه‌های فنی یا صنعتی دیزاین را در نظر می‌گیرند و شناخت‌شان از دیزاین در همین قالب‌های محدود باقی می‌ماند. اما این‌ها هم فقط پوسته‌ای هستند برای کلیتی که در پس مفهوم دیزاین نهفته است و ما می‌دانیم که یک مفهوم کلی را نمی‌توان فقط از کنار هم قرار دادن اجزای آن شناخت.
پس چطور می‌شود به دنیای دیزاین ورود کرد و از وجه معنای واقعی آن پرده برداشت؟ ورای تمامی بدفهمی‌های موجود و هیاهویی که در حاشیهٔ این واژه به وجود آمده، «دیزاین یکی از ابتدایی‌ترین ویژگی‌های هر چیزِ انسانی است و از عوامل اصلی تعیین‌کنندهٔ کیفیت زندگی انسان». دیزاین همهٔ مردم را در تمام جزییاتِ هر جنبه از هر کاری که هر روز می‌کنند متاثر می‌سازد. به ندرت می‌توان جنبه‌ای از محیط مادی را در نظر گرفت که با دیزاینِ بهتر، به نحو موثری بهبود عملکردی و کارکردی پیدا نکند. این مساله که با دیزاین تا حد بسیار زیادی به صورت دل‌بخواهی برخورد می‌شود به این دلیل است که دیزاین هیچ وقت در قالب یک حرفهٔ منسجم مثل حقوق، پزشکی یا معماری در نیامده است. برعکسِ این رشته‌ها، حرفهٔ دیزاین زیرشاخه‌های متکثری دارد که هیچ نهاد یا مفهوم مشترکی آنها را در بر نمی‌گیرد و به همین دلیل است که می‌تواند توسط هر کسی به کار گرفته شود.
اگر بخواهیم در این شرایط مبهم و نامشخص به دنبال الگویی برای درک و دریافت مفهوم دیزاین باشیم، ناچار به رجوع به یکی از این دو روش هستیم: یا باید یک الگوی عمومی پیدا کنیم که همهٔ آن چیزی که دیزاین می‌نامیم واجد آن باشد و از این طریق بتوانیم نوعی ساختار و معنا برای آن پیدا کنیم، یا باید این الگوها را در تاریخ ردیابی کنیم تا ببینیم چگونه و به چه نحوی ابهامِ کنونی به وجود آمده است.
فرم‌ها و ساختارهای جهان اطراف ما به طرز باورنکردنی‌ای محصول دیزاین به دست انسان هستند. دیزاین‌ها چه خوب انجام شده باشند چه بد، محصول روش‌های فنی، ساختارهای اجتماعی، نظام‌های اقتصادی یا هر منبع بیرونی دیگر نیستند، بلکه «حاصل تصمیم‌ها و انتخاب‌های انسانی» هستند. البته زمینه و شرایط می‌تواند مهم باشد، اما این عامل انسانی است که در تصمیمات گرفته‌شده در تمامی مراحل دیزاین حرف اول و آخر را می‌زند. در واقع، قابلیت دیزاین کردن، از زوایای مختلف، بخشی از ماهیت موجودیتِ انسانی است. این قابلیت به ما این امکان را می‌دهد که محیط سکونت خود را به شیوهٔ منحصر به‌فرد خودمان شکل دهیم. چیزی که بدون آن نمی‌توانستیم تمدن را از طبیعت متمایز کنیم. دیزاین هم‌چون زبان، مشخصهٔ انسان بودن است.
یکی از مهم‌ترین دلایل دشواریِ درک این که دیزاین چیست، الگوی تکامل تاریخی مفهوم آن است. چرا که نمی‌توان الگویی مشخص پیدا کرد که در همه‌جا مصداق داشته باشد. از طرف دیگر، فرایند تحول مفهوم دیزاین در جوامع و شرایط مختلف هم بسیار متفاوت است. اما با وجود این تفاوت‌ها، می‌توان الگوی مشترکی در نظر گرفت که یک تداوم معنادار را ایجاد کند. با همین الگو است که می‌توان کلیت متکثر و پیچیدهٔ دیزاین و زمینه‌های متنوعِ مربوط به آن را توضیح داد. پس در اینجا لازم است تصویری کلی از تحولات تاریخی در مفهوم دیزاین ترسیم کنیم که در مطلب بعدی با موضوع تکامل تحول تاریخی دیزاین به آن پرداخته خواهد شد.
منابع
- What is design? (n.d.). International Council of Design. https://www.theicod.org/en/professional-design/what-is-design/what-is-design
- design. (2024). https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/design
- Design Definition & Meaning | Britannica Dictionary. (n.d.). https://www.britannica.com/dictionary/design
- design | meaning of design in Longman Dictionary of Contemporary English | LDOCE. (n.d.). https://www.ldoceonline.com/dictionary/design
- Design – Definition, Meaning & Synonyms | Vocabulary.com, Inc. https://www.vocabulary.com/dictionary/design
- جان هسکت (۲۰۰۲). دیزاین. ترجمه: منظر محمدی (۱۴۰۱). تهران: انتشارات مشکی
- فرانک کیمرو (۲۰۱۲). شکل دیزاین. ترجمه: راضیه خشنود (۱۴۰۱). تهران: انتشارات مشکی
