جایزه پریتزکر که از سال ۱۹۷۹ اهدا می‌شود، معتبرترین جایزه معماری جهان است. اولین برنده جایزه پریتزیکر فیلیپ جانسون بود که در سال ۱۹۷۹ این جایزه را دریافت کرد. از آن زمان، معمارانی از سراسر جهان مورد تقدیر قرار گرفته‌اند، از جمله برخی از تأثیرگذارترین چهره‌های معماری مانند رم کولهاس، اسکار نیمایر، نورمن فاستر، پیتر زومتور، آلخاندرو آراونا، بالکریشنا دوشی، فرانسیس کِره و دیوید چیپرفیلد. با این حال، تنها شش معمار زن تاکنون موفق به دریافت جایزه پریتزیکر شده‌اند: زها حدید (۲۰۰۴)، کازوئو سجیما (۲۰۱۰)، به همراه ریویی نی‌شی‌زاوا)، کارمه پیجم (۲۰۱۷)، به همراه رامون ویلاتا و رافائل آرندا)، ایوان فارل و شلی مک‌نامارا (۲۰۲۰)، و آن لاکاتون (۲۰۲۱، همراه با ژان-فیلیپ واسال).
روند انتخاب برندگان جایزه در دهه‌های اخیر تغییرات قابل‌توجهی داشته است در دهه‌های ابتدایی، این جایزه عمدتاً به معمارانی تعلق می‌گرفت که آثارشان از نظر زیبایی‌شناسی و نوآوری‌های فرمال برجسته بود، مانند فرانک گری (۱۹۸۹)، تادائو آندو (۱۹۹۵) و زاها حدید (۲۰۰۴). اما در سال‌های اخیر، معیارهای داوری به سمت معماری اجتماعی، پایداری، و تأثیر فرهنگی گسترده‌تر متمایل شده است. در دهه اخیر، داوران بیشتر به تأثیر اجتماعی و فرهنگی معماری توجه کرده‌اند. نمونه برجسته آلخاندرو آراونا (۲۰۱۶) است که به دلیل پروژه‌های مسکن اجتماعی در شیلی انتخاب شد. همچنین در سال ۲۰۲۱، آن لاکاتون و ژان-فیلیپ واسال برنده شدند که به جای تخریب ساختمان‌ها، رویکرد بازسازی و بهینه‌سازی فضاها را پیش گرفتند.
پس از معمار ژاپنی ری‌کن یاماموتو در سال ۲۰۲۴، این‌بار چینی لیو جیاکون در سال جاری برنده این جایزه شد. به نظر می‌رسد هیئت داوران به استراتژی او که بر واقعیت‌های حال حاضر بنا شده و به ساختمان‌هایش به‌عنوان نمونه‌هایی از همزیستی فرهنگ و طبیعت نگاه می‌کند، توجه کرده اند. از نظر این معمار « معماری باید یک عنصر آشکارساز باشد، به این معنا که قادر باشد جوهره یک مکان و افرادی که در آن زندگی می‌کنند را درک کرده و سپس بیان کند. همچنین معماری قدرت این را دارد که زندگی مردم را شکل دهد، فضای آرامش‌بخش ایجاد کند، شعر را در روزمرگی‌مان بوجود آورد و همدلی و روحیه جامعه را برانگیزد. » این شرح کوتاهی از برنامه‌ریزی است که لیو جیاکون برای خود ترسیم کرده است،
معماری لیو جیاکون: فضایی برای انسان و جامعه
معماری، به عنوان هنری که میان فضا، انسان و زمان ارتباط برقرار می‌کند، در دست معمارانی همچون لیو جیاکون به ابزاری برای تغییر اجتماعی و تعمیق فرهنگ تبدیل می‌شود. برنده شدن او در جایزه پریتزکر ۲۰۲۵ تصدیقی است بر اینکه معماری می‌تواند ابعاد فراتر از زیبایی و عملکرد داشته باشد؛ می‌تواند صدای خاموش مردمانی باشد که در شرایط بحرانی قرار دارند و نیازمند مکانی برای بازیابی هویت خود هستند. لیو جیاکون به دلیل رویکرد خاص خود در معماری که ترکیبی از سادگی، توجه به زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی، و پاسخ به نیازهای واقعی مردم است، مورد توجه قرار گرفته است. آثار او غالباً با بودجه‌های محدود انجام می‌شوند و به مسائلی چون پایداری، بازسازی پس از بلایای طبیعی (همچون زلزله سیچوان) و حفظ هویت محلی پرداخته‌اند. پروژه‌هایی مانند موزه هوآ هو در چنگدو یا بازسازی‌هایی که پس از زلزله به انجام رسانده، توانایی او را در خلق فضاهایی نشان می‌دهد که هم از جنبه کاربردی اهمیت دارند و هم به‌طور عمیق با زندگی مردم ارتباط برقرار می‌کنند. این ویژگی‌ها معمولاً از جمله معیارهای اصلی جایزه پریتزکر به شمار می‌آیند: نوآوری، تأثیر اجتماعی و خلاقیت در بهره‌برداری از منابع.در ادامه به بررسی پروژه‌های او می‌پردازیم.
زلزله سیچوان که در ۱۲ می ۲۰۰۸ رخ داد، با قدرت ۷.۹ ریشتر، خسارات سنگینی به بار آورد و بیش از ۶۹,۰۰۰ نفر کشته و میلیون‌ها نفر بی‌خانمان شدند. زلزله سیچوان آزمونی برای توانایی‌های معماری در مواجهه با شرایط اضطراری بود. لیو جیاکون با پروژه‌هایی چون مدرسه ابتدایی هوآنگ‌لین، نشان داد که معمار تنها یک طراح نیست، بلکه نقش‌آفرینی اجتماعی است، که نیازهای عاطفی، روانی و فیزیکی انسان‌ها را درک می‌کند. او پس از زلزله ویرانگر سیچوان، لیو در چندین پروژه بازسازی مشارکت داشت. مدرسه ابتدایی هوآنگ‌لین با بودجه محدود ساخته شد. او از مصالح ساده مثل بتن و چوب استفاده کرد و طراحی را طوری انجام داد که هم مقاوم باشد و هم فضایی امن و دلپذیر برای بچه‌ها فراهم کند. این پروژه نشان‌دهنده تعهد او به معماری اجتماعی و پایدار است.
معمار در پلان مدرسه، با استفاده از خطوط ساده و فضایی باز، هم کارآمدی ساخت را تضمین کرد و هم احساس امنیت را در میان کودکان و خانواده‌ها تقویت نمود. حیاط مرکزی به عنوان فضای بازی و اجتماعی، ارتباط میان انسان و محیط را بازیابی کرد، گویی معماری به بازسازی نه تنها ساختمان‌ها بلکه روابط انسانی پرداخته است. لیو به خوبی می‌دانست که معماری تنها جنبه فیزیکی ندارد؛ او فضاهایی خلق کرد که به تسکین تروما و تقویت حس تعلق کمک می‌کردند. استفاده از رنگ‌های روشن و طراحی فضایی برای تعامل، بخشی از این نگاه انسانی بود.
پس از زلزله، لیو جیاکون با معرفی تکنیکی نوآورانه برای بازیافت آوارها به مصالح ساخت‌وساز جدید واکنش نشان داد. او این روش را «آجرهای تولد دوباره» نامید، که به مردم این امکان را می‌داد تا با استفاده از بقایای خانه‌های ویران‌شده خود، دوباره بسازند و فاجعه را به تاب‌آوری تبدیل کنند. یکی دیگر از مهمترین نمونه‌های استفاده از این روش، یادبود هوی‌شان در چنگدو (۲۰۰۹) بود؛ سازه‌ای کوچک اما بسیار معنادار که به یاد دختری ۱۵ ساله که در زلزله جان خود را از دست داده بود، ساخته شد. استفاده لیو جیاکون از آجرهای تولد دوباره تنها محدود به بازسازی پس از زلزله نبود. او این مواد بازیافتی را در پروژه‌های دیگر مانند پردیس نوارتیس در شانگهای، موزه شوی جینگ فنگ و مجموعه شی‌چون به کار برد، و بدین ترتیب میراث زلزله را پاک نکرد بلکه آن را در معماری جدید جاودانه ساخت.
لیو جیاکون معماری را در خدمت اجتماع قرار داده است، نه به عنوان کالای تجملی بلکه به عنوان ضرورتی برای بهبود کیفیت زندگی. آثار او ترکیبی از پایداری محیطی و احترام به شیوه ای انسان‌محور هستند. از طراحی مقاوم در برابر زلزله تا کاهش مصرف انرژی با بهره‌گیری از نور طبیعی، هر جنبه از کار او به نفع انسان و طبیعت طراحی شده است.بنظر می رسد جایزه پریتزکر ۲۰۲۵ به لیو جیاکون نه تنها برای طراحی‌هایش، بلکه برای فلسفه معماری‌اش اهدا شده معماری که زندگی می‌سازد، دردی را تسکین می‌دهد و به انسان‌ها معنا می‌بخشد. آثار لیو یادآور این حقیقت‌اند که معماری می‌تواند قلب و روح یک جامعه را لمس کند.
آیا پریتزکر در حال تغییر نگرش خود است؟
اگر در گذشته، جایزه بیشتر به معماران ستاره ای مانند رم کولهاس، نورمن فاستر و فرانک گری تعلق می‌گرفت، امروز نگاه به معماری مردمی و پایدار تغییر کرده است. تغییرات اقلیمی، بحران مسکن و نیاز به معماری مقرون‌به‌صرفه، باعث شده انتخاب‌های اخیر بیشتر به سمت پروژه‌هایی با تأثیرات گسترده اجتماعی و محیطی برود. معیارهای پریتزکر در حال تغییر است و می‌توان این تحول را حرکت از معماری فرمالیستی و امضامحور به معماری پایدار، مردمی و بومی‌گرا دانست. این تغییرات بازتابی از نیازهای معاصر جوامع است و احتمالاً در سال‌های آینده نیز ادامه خواهد داشت.
در اینجا به دیگر پروژه‌های برجسته او و جزئیات آنها اشاره می‌کنیم:
نوسازی منطقه غار تیان‌بائو در شهر ارلانگ / معماران جیاکون
پروژه نوسازی منطقه غار تیان‌بائو در ارلانگ یک ترکیب منحصر به فرد از فرهنگ و معماری است که به حفظ و بازسازی میراث تاریخی و طبیعی این منطقه توجه دارد. هدف اصلی این پروژه، ایجاد فضایی است که علاوه بر ارتقاء و بهبود شرایط زندگی در منطقه، ارتباط نزدیکی با تاریخ و محیط زیست اطراف برقرار کند. معماران با در نظر گرفتن ارزش‌های فرهنگی غار تیان‌بائو، از فناوری‌های نوین و طراحی‌های پایدار برای حفظ و بازسازی عناصر تاریخی بهره برده‌اند. این نوسازی شامل ساخت و طراحی فضاهایی است که به بازدیدکنندگان امکان تعامل با تاریخ، طبیعت و زندگی محلی را می‌دهد، بدون آنکه آسیب جدی به هویت تاریخی و طبیعی منطقه وارد شود.
طراحی معماران جیائوکن به گونه‌ای است که با بکارگیری مواد و فرم‌های معماری همگون با محیط، نوسازی را به گونه‌ای انجام می‌دهد که نه تنها عملکرد فضای جدید را بهبود می‌بخشد، بلکه یک حس احترام به تاریخ و فرهنگ منطقه نیز القا می‌کند. به طور خاص، استفاده از مصالح بومی و توجه به فرم‌های سنتی معماری چین، این امکان را فراهم می‌آورد که پروژه نه تنها از منظر عملکردی، بلکه از نظر بصری و فرهنگی نیز هماهنگی کاملی با محیط اطراف داشته باشد. در این پروژه، توجه ویژه‌ای به ایجاد فضاهایی برای ترویج گردشگری فرهنگی و تعاملات اجتماعی انجام شده است، تا مردم و بازدیدکنندگان بتوانند ارتباط بیشتری با تاریخ و سنت‌های منطقه برقرار کنند.
مرکز فرهنگی وست ویلیج (West Village Cultural Center) – چنگدو
این مرکز به عنوان یک فضای عمومی برای فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی طراحی شده است. لیو در این پروژه از حیاط‌های مرکزی و مسیرهای پیاده‌روی استفاده کرد تا ارتباط بین مردم و فضا را تقویت کند. استفاده از آجر و چوب، همراه با طراحی باز، به این پروژه حس محلی و در عین حال مدرن داده است. مرکز فرهنگی وست ویلیج با بهره‌گیری از مسیرهای پیاده‌روی و حیاط‌های مرکزی، این مرکز پیوندی میان مردم و فرهنگ محلی ایجاد می‌کند که فراتر از فضاهای سلب فیزیکی است.
معماری برای زندگی، نه نمایش
لیو جیاکون به سطحی از تکنولوژی دست می‌یابد که نه زیاد پیشرفته است و نه خیلی ساده، بلکه سطحی «مناسب» را بر اساس معیار های محلی و مواد و مهارت‌های موجود انتخاب می‌کند. از پروژه‌های اولیه‌اش، او زبان معماری متداول را شکسته و ویژگی‌های سادگی را معرفی کرده که از منابع در دسترس به دست می‌آید. صداقت او در استفاده از مواد باعث می‌شود آنها خود برای آنچه که هستند نشان دهند، چون تمامیت آنها نیازی به واسطه یا نگهداری ندارد. این به آنها این امکان را می‌دهد که بدون ترس از فرسودگی پیر شوند، زیرا حافظه جمعی در درون آنها نهفته است. لیو جیاکون به منابع فرهنگی و اجتماعی موجود، طبیعت را نیز اضافه می‌کند و چشم‌اندازهای جدیدی را در دل منظرهای موجود خلق می‌کند. از روستای غربی تا بازسازی منطقه غار تیان‌باو در شهر ارلانگ در لوژو، و تا موزه هنرهای سنگی لویی‌یوآن در چنگدو، محیط‌های ساخته‌شده و طبیعی در یک رابطه متقابل و هماهنگ با قدیمی‌ترین فلسفه‌ها و سنت‌های چینی همزیستی دارند. در آثار لیو جیاکون، هویت به اندازه‌ای که به فرد مربوط می‌شود، به حس جمعی تعلق به یک مکان نیز وابسته است. او سنت چینی را به‌عنوان سکوی پرتابی برای نوآوری بازخوانی می‌کند، بدون اینکه به نوستالژی یا ابهام روی آورد. برای او، هویت به تاریخ یک کشور، آثار شهرهای آن و بقایای جوامع آن اشاره دارد. در عین حال، او ابعاد محلی و جهانی را با نتایج بی‌سابقه‌ای ترکیب می‌کند. در موزه‌های ظریف و به‌یادماندنی‌اش، مانند موزه کاشی‌های سلطنتی سوجو یا موزه شویجینگ‌فانگ در چنگدو، او معماری جدیدی خلق می‌کند که همزمان یک سند تاریخی، یک بخش از زیرساخت‌ها، یک منظر و یک فضای عمومی برجسته است. در یادبود هوی‌شان در چنگدو، او درک می‌کند که هویت مسئله‌ای است که هم به مساله ای جمعی و هم فردی مربوط می‌شود و با درخشش، دیدگاه فردی را به عنصری بنیادین در ساخت مکان ارتقا می‌دهد تا بُعد جمعی را احیا کند.
منبع: Liu Jiakun: Get to Know the 2025 Pritzker Winner’s Work | ArchDaily
